چاپارخانه ها در ایران؛ ساختمان چاپارخانه ها - اسلیم فا

سابقه چاپارخانه ها در ایران به قرون پیش از اسلام می رسد. در حکومت های اشکانی و ساسانی و بعد از اسلام هم چاپارخانه ها برای دستگاه های دولتی اهمیت زیادی داشتند.

در دوره قاجار، مسافران ترجیح می دادند که در چاپارخانه ها اقامت نمایند چون اتاق های آن تمیزتر از اتاق های کاروانسرا بوده است. چاپارهای این دوره در مقابل دریافت وجه، مسافران را به مقصد می رساندند.

ساختمان چاپارخانه

چاپارخانه ها، بناهایی چهارگوش بودند که دیوارهای گلی و چهار برج نیم استوانه در چهار گوشه و اتاقی در سردر ورودی به نام بالاخانه داشتند. این چاپارخانه ها در واقع اقتباسی از بناهایی متشابه در زمان ساسانیان بودند که در دوره های مختلف تاریخی با شکل های تقریبا مشابه ساخته می شدند و مورد استفاده قرار می گرفتند.

این ساختمان های چهارضلعی با دیوارهایی بلند و کنگره ای بدون پنجره یا روزنه ای به بیرون و با یک در ورودی که شبیه دروازه های با سقف قوسی بود، ساخته می شدند.

محل چاپارخانه

معمولا محل چاپارخانه ها در کنار جاده ها و در ورودی یا خروجی شهرها و به ندرت داخل شهرهای بین راهی بود. فاصله چاپارخانه ها نیز متغیر بود و معمولا بین 3 تا 8 فرسخ بود. سختی یا راحتی مسیر جاده باعث این تغییر فاصله می شد. در واقع هرچه جاده مستقیم و صاف تر بود، فاصله چاپارخانه ها از هم بیشتر بود و هرچه جاده صعب العبورتر، کوهستانی و خراب بود، چاپارخانه ها در فاصله های کمتری از هم قرار داشتند.

چاپارخانه ها را معمولا مقابل یا در کنار کاروان سراهای قدیمی می ساختند و به ندرت از قسمتی از کاروان سرا به عنوان چاپارخانه استفاده می کردند.

آب مورد احتیاج چاپارخانه ها از چشمه، چاه یا آب انبار تامین می شد یا از نهری که از داخل چاپارخانه می گذشت. گاهی اوقات نیز کاروانسرای نزدیک چاپارخانه، آب مورد احتیاج آن را تامین می کرد.

به دلیل نظافت و امکانات رفاهی بهتر در چاپارخانه ها، اغلب اقشار مرفه، سیاحان و ماموران دولتی از آن ها استفاده می کردند اما در کاروان سراها، اقشار مختلف مردم در کنار هم اقامت می کردند.

مصالح به کار رفته

بنای چاپارخانه ها از خشت خام و کاه گل یا به صورت چینه بود و دیوار بعضی از آن ها را با گل سفید یا آهک می پوشاندند. ساختمان چاپارخانه ها به دلیل عدم استقامت مصالح، با گذشن زمان و در پی هر بارندگی و عدم توجه به تعمیر آن ها، به سرعت روبه ویرانی می رفتند. به همین خاطر امروزه آثار قابل ملاحظه ای از ساختمان چاپارخانه ها باقی نمانده و اگر جایی ویرانه یکی از آن ها به جای مانده باشد، قابل تشخیص نیست. اطلاعاتی که امروزه از چاپارخانه ها و شکل ظاهری آن ها داریم، از نوشته ها، عکس ها و نقاشی های سیاحان و مسافران به جای مانده است.

نمای چاپارخانه

نمای چاپارخانه یا همان ضلع رو به جاده، دیواری کنگره دار و بدون پنجره و از سه دیوار دیگر بلندتر بوده است. دری چوبی و بزرگ در وسط به نام دروازه با سقفی گنبدی قرار داشته که رو به دالان ورودی چاپارخانه باز می شده است. در دو طرف این درب ورودی، دو سکو قرار داشت.

بعد از گذشتن از درب ورودی، دالانی قرار داشت که در دو طرف آن، دو ایوان سکومانند از خشت و گل ساخته شده بود و در هر طرف این ایوان ها، یک اتاق در طبقه همکف قرار داشت. این دو اتاق معمولا مخصوص سکونت رئیس چاپارخانه و به ندرت برای اقامت مسافران مورد استفاده قرار می گرفت.

این اتاق ها دری یک لنگه داشتند که اغلب خوب بسته نمی شد. داخل آن ها تاریک و دخمه مانند بود و گاهی پنجره ای بدون شیشه از طرف حیاط چاپارخانه، نور اتاق را تامین می کرد.

در دیوار هر یک از این اتاق ها علاوه بر چند طاقچه، یک بخاری دیواری هم قرار داشت که در زمستان برای تامین گرما مورد استفاده قرار می گرفت و به دلیل نداشتن تهویه مناسب، بعد از هر بار روشن کردن بخاری، لایه ای از دوده، دیوار و سقف اتاق را می پوشاند.

بالاخانه

بالاخانه فضایی بود که روی سقف دالان ورودی چاپارخانه قرار داشت و از یک، دو یا سه اتاق تشکیل می شد. برای ورود به این اتاق ها در گوشه ای از حیاط چاپارخانه، پلکانی تعبیه شده بود که به پشت بام چاپارخانه راه داشت.

بالاخانه برخلاف اتاق های دو طرف دالان، به واسطه داشتن پنجره هایی در دیوارهای جانبی، از نور کافی و تهویه ی خوب برخوردار بود. این قسمت علاوه بر داشتن دو درب ورودی که به پشت بام باز می شد، در ضلع رو به جاده نیز، دری داشت که به بالکنی زینتی باز می شد. دیوار داخلی اتاق ها اغلب به رنگ سفید و دارای طاقچه هایی کم عمق و یک دیواری بخاری بود که با افروختن آتش در آن، گرمای اتاق در زمستان ها تامین می شد. بالاخانه ها نسبت به اتاق های طبقه همکف، تمیزتر بودند و برای اقامت و استراحت مسافران در نظر گرفته می شدند.

بالاخانه معمولا فاقد هرگونه لوازم و اسباب زندگی بود و مسافر باید بعد از تمیز کردن اتاق از وسایل شخصی خود برای اقامت استفاده می کرد.

از مطالب جالبی که در خصوص بالاخانه و اتاق های چاپارخانه در سفرنامه ها نوشته اند، وجود نقاشی ها و نوشته های یادگاری روی دیوارها بوده که به وسیله مسافران، با تاریخ های مختلف منعکس شده است.

مدت استفاده از اتاق بالاخانه، محدود بوده و مسافران حداکثر می توانستند سه روز در آن اقامت نمایند و بعد از این مدت با وارد شدن مسافر تازه، باید اتاق را ترک می کردند. به خصوص وقتی مسافر تازه از سفیران یا ماموران دولت های خارجی، درباریان، اعیان یا اشراف بود.

کرایه ای که بابت اقامت در بالاخانه دریافت می شد، بسیار کم بود و اغلب مسافران، وجه آن را به صورت انعام و بیشتر از آنچه باید به نایب چاپارخانه پرداخت می کردند.

دیوارهای جانبی

بعد از ورود به حیاط، سه دیوار مشابه، حیاط را احاطه می کرد که معمولا کاه گلی و گاه با آهک سفید شده بود. در بعضی از چاپارخانه ها در جلوی این دیوارها، ایوانی سراسری وجود داشت. در جدار سمت حیاط دیوارهای جانبی، سوراخ هایی به عنوان آخور برای تغذیه اسب های چاپارخانه در فصول گرم، تعبیه شده بود.

غلام ها و مستخدمان چاپارخانه ها در اتاق های پشت حیاط استراحت می کردند که محل انبار علوفه و اصطبل های زمستانی اسب ها بودند. در این اتاق ها اجاقی در کف زمین برای تهیه آتش تعبیه شده بود.

حیاط

حیاط بعد از دالان ورودی قرار داشت که در میان آن، سکویی برای قرار دادن بارهای مسافران روی آن، تعبیه شده بود ولی در تابستان ها برای استراحت شبانه مسافران مورد استفاده قرار می گرفت.