کاروانسرای خشکه رود، مهمانخانه ای از دل تاریخ
به گزارش اسلیم فا، کاروانسرای خشکه رود، به عنوان نگین معماری دوران اسلامی و همچنین یادگاری ارزشمند از دوران صفویان است که ویژگی های خاص معماری و فرهنگی آن موقع را در دل خود دارد.
کاروانسرا ترکیبی است از کاروان (کاربان) به معنی گروهی مسافر که گـروهـی سفر می نمایند و سرای، به معنـی خـانـه و مکان.
هـردو واژه برگرفته از زبان پهلوی است. منابع تاریخی هخامنشیان را پایه گذار کاروانسراها دانسته اند؛ در روزگار اشکانی، ایستگاه های میان راه، و حمایت از کاروانیان اهمیت زیادی یافت و در اغلب جاده ها به خصوص جاده معروف ابریشم بناهایی شبیه کاروانسرا ایجاد گشت. در دوره ساسانیان به دلیل اقتصاد وسیع و گسترده، راه ها و امنیت کاروانیان اهمیت زیادی یافت؛ در نتیجه کاروانسراهای بسیاری در راستا جاده ها و گذرهای اصلی بنا گشت. از دوره پادشاهی هخامنشی و اشکانی کاروانسرای شناخته شده ای در ایران باقی نمانده است ولی از زمان ساسانیان تعداد معدودی کاروانسرا باقی مانده که الگوی کاروانسراهای بعدی در دوره اسلامی قرار گرفته است.
فرم کاروانسراها در اقلیم های مختلف ایران
گرچه حیاط مرکزی شکل غالب کاروانسراهای ایران است ولی در خصوص این نوع ابنیه نیز مانند ساختمان مساجد، مدارس با توجه به اقلیم هر منطقه از ایران گوناگونی های مختلف جهت تطبیق با شرایط اقلیمی به لحاظ فرم و نوع مصالح دیده می گردد.
- کاروانسرا در سواحل جنوبی دریای خزر:
تعداد کاروانسراها در سواحل جنوبی دریای خزر در مقایسه با سایر مناطق اقلیمی ایران نسبتاً کمتر است. در این مناطق بارندگی زیاد، شرایط آب و هوایی محیط، آباد بودن کل منطقه، جمعیت نسبتاً زیاد و برخلاف سایر مناطق ایران، نزدیک بودن مراکز جمعیت و.... باعث شده تا احتیاجی به کاروانسرا به تعداد بسیار نباشد. با توجه به کاروانسراهای باقی مانده مشاهده می گردد که اغلب کاروانسراها در این منطقه در راستا ارتباطی بین فلات مرکزی ایران و شهرهای این سواحل بوده است. پلان کلی این کاروانسراها به تبعیت از فرم کلی کاروانسراها در مناطق گرم و خشک ایران، به صورت حیاط مرکزی ساخته شده است. ولی محل استقرار مسافران به صورت ایوان است تا کوران هوا که امری ضروری جهت تأمین آسایش انسان در این اقلیم است تأمین گردد.
- کاروانسراها در کرانه شمالی خلیج فارس و دریای عمان:
اگرچه در این سواحل بیشتر امور تجاری از طریق راه های آبی بوده، ولی انتقال کالا از بنادر به داخل کشور احتیاج به جاده و بالطبع کاروانسرا داشته و کاروانسراهای نسبتاً زیادی بین بنادر خلیج فارس و دریای عمان و شهرهای مرکزی ایران وجود داشته است. در رابطه با فرم کالبدی کاروانسراهای این سواحل مشاهده می گردد که این کاروانسراها عموماً فاقد حیاط مرکزی بوده و شامل بنایی چهارگوش است با اتاق مرکزی صلیبی شکل و اتاق های جانبی یک سکوی سنگی دورادور ساختمان ساخته شده و همه اتاق ها به خارج بنا راه دارند.
- کاروانسرا در نواحی کوهستانی و مرتفع:
کاروانسراها در نواحی سرد کوهستانی جهت مقابله با سرمای شدید زمستان، غالباً فاقد حیاط مرکزی بوده اند و به جای حیاط مرکزی، دارای یک تالار وسیع جهت اسکان مسافران و در اطراف آن دالان های سرتاسری به منظور نگهداری چهارپایان بوده اند.
- کاروانسرا در دشت های فلات مرکزی:
زیباترین، مجلل ترین، وسیع ترین و بیشترین تعداد کاروانسراها در دشت های فلات ساخته شده و بیشتر قریب به اتفاق آن ها دارای یک حیاط مرکزی و دو یا چهار ایوان عظیم در جوانب حیاط هستند. در این کاروانسراها اتاق مسافران در اطراف حیاط مرکزی و اسطبل ها در پشت اتاق مسافران احداث شده است. اتاق مسافرین معمولاً چند پله بالاتر از حیاط بوده تا هم از ورود آب و گل به درون اتاق ها جلوگیری گردد و هم از گردوخاک کف حیاط قدری دورتر باشند. مساحت اتاق ها غالباً از ده الی دوازده مترمربع تجاوز نمی نموده است. نور و تهویه اتاق ها از طریق بازشوی در ورودی و بعضاً پنجره آن تأمین می شده است. این اتاق ها در نداشته اند و در تابستان بازشوی آن توسط پارچه و در زمستان توسط زیلو پوشیده می شده است. در بیشتر اتاق ها، بخاری دیواری برای گرم کردن فضا و پخت وپز وجود داشته است. بهترین و عظیم ترین اتاق ها یا در پشت ایوان اصلی و یا در چهار زاویه کاروانسرا احداث می شده است.
ازجمله این کاروانسراها می توان به کاروانسرای زیبای خشکه رود در شهرستان زرندیه اشاره کرد. این بنای تاریخی که به شماره 1186 و در سال 1354 در فهرست آثار ملی کشور به ثبت رسیده است ازجمله آثار شاخص دوره صفوی است.
بنای کاروانسرا در جنوب غربی شهرستان زرندیه و در حدود 25 کیلومتری شهر مامونیه در حاشیه شاهراه مواصلاتی ساوه به بویین زهرا در استان قزوین قرار گرفته است. وجه تسمیه این بنای تاریخی از هم جواری آن با روستایی با نام خشکرود گرفته شده است که در حواشی بیابان به عنوان مرکز جمعیتی و سکونتگاهی وجود داشته است. این بنا ازجمله کاروانسراهای چهارایوانی و با صحن مرکزی است. دروازه ورودی بنا در ضلع شرقی واقع شده و در نمای بیرونی و در طرفین درگاه و جلوخان ورودی 10 حجره جهت استراحت مسافرین وجود دارد. پس از ورودی، به یک دالان وسیع می رسیم که در طرفین دالان دو سکو و چهار درگاه که به اتاق های جنب دالان راه می یابند قرار گرفته است و همچنین در این فضا دو راه پله جهت دسترسی به بام موجود است. در طرفین سقف دالان و جلوخان دو اتاق عظیم و دو بهارخواب رو به حیاط وجود دارد که از طریق یک راهرو باریک از روی سقف دروازه با یکدیگر ارتباط می یابند. پس از عبور از پیشخان ورودی، وارد حیاط کاروانسرا می شویم. فرم حیاط چهارضلعی مستطیل شکل بوده که طول آن شمالی جنوبی و عرض آن شرقی غربی است. در طرفین ایوان ها پنج ایوانچه وجود دارد که به اتاق هایی که جهت استراحت مسافرین در نظر گرفته شده راه دارد. در دیوار تمامی اتاق ها طاقچه و اجاق جهت پخت وپز تعبیه شده است. در پشت اتاق ها اسطبل (شترخان) وجود دارد و در فضای شترخان نیز حجره هایی جهت استراحت ساربانان قرینه با اتاق ها و ایوانچه ها قرار گرفته است. در مرکز حیاط کاروانسرا آب انباری جهت ذخیره و جمع آوری آب وجود داشته است که بخش زیادی از آن تخریب شده است.
عمده مصالح به کاررفته در ساخت بنا آجر با ابعاد 6×24×24 سانتی متر بوده و در ازاره های داخل و خارج کاروانسرا و اسطبل ها تا ارتفاع یک متر از سنگ های صیقلی استفاده شده است.
سطح پشت بام، کف ایوان ها و اتاق ها با آجر و اطراف حیاط در جلوی ایوان ها با سنگ مفروش شده است و دیوار اتاق ها دارای اندود گچ بوده است.
ازجمله تزیینات به کاررفته در بنا مقرنس کاری گچی و آجری نیم گنبد جلوخان ورودی و کلمات یا علی مدد در بدنه جنوبی جلوخان با نماکاری آجری است.
* گزارش از زهرا رنجبر آزاد کارشناس ارشد بازسازی ابنیه و بافت های تاریخی
منبع: میراث آریا