کاوشی برای شناخت فرهنگ دالما - اسلیم فا

میراث آریا: اولین کاوش های هدفمندی که در منطقه شمال غرب ایران انجام شد بدون شک کاوش های انجام شده در تپه حسنلو نقده بود، سابقه کاوش ها در تپه حسنلو به سال 1313 شمسی برمی گردد، در آن سال شخصی به نام فرهادی مجوز حفاری تجارتی در تپه حسنلو را اخذ نموده بود و حفاری در این تپه به سرپرستی محمود راد، باستان شناس اداره کل باستان شناسی ایران، انجام شده بود.

در سال 1936 میلادی هم سر اورل استاین گمانه ای در تپه حسنلو حفر نموده بود، در سال های 1326 و 1328 شمسی اداره کل باستان شناسی ایران به صورت مستقیم حفاری در تپه حسنلو را به سرپرستی مشترک محمود راد و مهندس علی حاکمی به عهده گرفت.

بعد از این بود که دایسون که در سال 1954 از دانشگاه هاروارد به هیأت علمی دانشگاه پنسیلوانیا ملحق شده بود، به پیشنهاد مرحوم مصطفوی برای امکان سنجی محوطه حسنلو به ایران سفر کرد.

او پس از دریافت این پیشنهاد به منطقه رفت و به مدت ده روز در آنجا به آنالیز موقعیت محل پرداخت، در بازگشت دوم طرح حسنلو تنظیم و در سال 1957 میلادی این طرح به اجرا در آمد و تا سال 1977 به طور مستمر و به مدت 20 سال پژوهش های میدانی باستان شناسی در دره سولدوز، اعم از آنالیز و کاوش به سرپرستی رابرت دایسون انجام شد.

تیم باستان شناسی دانشگاه پنسیلوانیا علاوه بر تپه حسنلو کاوش هایی را هم در سایر محوطه های دشت سولدوز از جمله در حاجی فیروز، دالما، پیزدلی، عقرب تپه و دینخواه انجام دادند که بیست سال کاوش و آنالیز های مختلف در این منطقه بالطبع نتایجی درخوری داشت که تکمیل جدول گاه نگاری و شناخت فرهنگ های پیش از تاریخ و آغاز تاریخی شمال غرب ایران یکی از مهم ترین دستاوردهای این پروژه ها بود.

در راستای مطالعات پیش از تاریخی شمال غرب ایران و حوضه دریاچه ارومیه، اولین فصل کاوش باستان شناسی تپه دالما با مجوز رسمی پژوهشگاه میراث فرهنگی و گردشگری و پژوهشکده باستان شناسی و زیر نظر اداره کل میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی آذربایجان غربی و با همکاری دانشگاه هنر اسلامی تبریز به سرپرستی دکتر اکبر عابدی عضو هیات علمی گروه باستان شناسی دانشگاه هنر اسلامی تبریز و مهناز شریفی از پژوهشکده باستان شناسی، پس از شش دهه وقفه در مطالعات آن از مورخه 29 شهریور 1400 آغاز شده است.

موقعیت جغرافیایی تپه دالما

تپه دالما در شهرستان نقده، بخش محمدیار، دهستان حسنلو و در روستای اسلام آباد (دالما) واقع شده و این اثر در تاریخ 7 خرداد 1387 با شماره ثبت 22870 به عنوان یکی از آثار ملی ایران به ثبت رسیده است، تپه دالما در جنوب غربی ترین بخش دریاچه ارومیه و در فاصله 5 کیلومتری جنوب غرب تپه حسنلو و 4 کیلومتری شمال رودخانه گدارچای واقع شده است.

کاوش های انجام گرفته در تپه دالما در راستای پروژه حسنلو و برای یک دوره کوتاه مدت در طی سال های 1958 و 1959 به وسیله چارلز برنی و در سال 1961 به وسیله کایلر یانگ به انجام رسید.

پروژه حسنلو که به سرپرستی رابرت دایسون انجام می گرفت در بازه ای که کاوش ها در تپه دالما آغاز شد به صورت مشترک و مابین موزه دانشگاه پنسیلوانیا، موزه هنری متروپولیتن و مرکز عتیقات اداره باستان شناسی ایران به انجام رسید.

فرهنگ دالما از جمله فرهنگ های کمتر شناخته شده در شمال غرب و غرب ایران محسوب می گردد که یک فرهنگ مبتنی بر سنت های سفال بوده است و به علت اطلاعات بسیار کم برای گاه نگاری فرهنگ دالما در جنوب دریاچه ارومیه، این فرهنگ همچنان یکی از مبهم ترین فرهنگ ها است.

بعلاوه با توجه به اینکه اساس این فرهنگ و سنت سفالی بر مبنای خود تپه دالما پایه گذاری شده است و با توجه به زمان اندک و کاوش های سریع (حدود یک ماه در مجموع سه فصل) و با متدهای کاوش دهه 1950 در تپه دالما، مطمئناً اطلاعات دقیقی از این کاوش ها در تپه دالما در اختیار باستان شناسان قرار نگرفته است و نیازمند بازنگری کلی در داده های فرهنگی و بعلاوه گاه نگاری این تپه است تا بتوان با اطلاعات علمی و به روز از کاوش های خود محوطه دالما بازنگری اساسی هم در گاه نگاری و هم مواد فرهنگی آن صورت پذیرد.

از سوی دیگر با توجه به اینکه در خود محوطه دالما هم کاوش های بسیار سریع و ضرب الاجلی انجام شده است و با توجه به سطح بالای آب در دشت سولدوز کاوش ها به خاک بکر نرسیده است همچنان شرایط لایه های شکل گرفته بر روی خاک بکر و اولیه این دشت در تپه دالما با ابهامات زیادی روبه رو است.

به همین دلیل پروژه باستان شناسی تپه دالما در راستای پاسخ به سوالات اشاره شده طرح ریزی و آغاز شد تا به ابهامات اساسی هزاره پنجم پیش از میلاد جنوب دریاچه ارومیه و دشت سولدوز پاسخ دهد، گفتنی است که پروژه کاوش باستان شناسی تپه دالما با همکاری موسسه باستان شناسی آلمان در این بخش از شمال غرب ایران در حال اجرا است.

* گزارش از اکبر عابدی، عضو هیات علمی گروه باستان شناسی دانشگاه هنر اسلامی تبریز