سازه های شگفت انگیز که آب در قلب زاگرس جاری کرد - اسلیم فا

مرور گذشته این دیار پر از روایت هایی است که شاید امروز درس آموز باشد. به بهانه چاپ کتاب گنجینه آب لرستان به سراغ عطا حسن پور رفتیم تا در گفتگویی مشروح تاریخ سازه های آبی لرستان را بازخوانی کنیم.

عطا حسن پور، باستان شناس و نویسنده کتاب گنجینه آب لرستان با اشاره به این که در سال 95 و با آنالیز های انجام شده، معین شد که هیچ کتابی نه تنها راجع به گنجینه آب، بلکه راجع به آب در لرستان چاپ نشده است، اظهار کرد: این در حالیست که لرستان سومین حوزه پر آب کشور با حجم بارندگی سالانه 15 میلیارد متر مکعب و خروجی آب 12.5 میلیارد متر مکعب است.

گنجینه ای از سازه های آبی لرستان

وی با اشاره به پتانسیل ها و ظرفیت های آبی لرستان، عنوان نمود: می توان گفت که بیشترین سرمایه مادی که نصیب لرستان شده، همین ظرفیت های آبی است.

این باستان شناس لرستانی با تاکید بر این که رضا میرزایی، مدیرعامل حال حاضر شرکت آب منطقه ای لرستان حدود 12 سال راجع به سازه های آبی و تاریخی لرستان تحقیق نموده و اطلاعات جمع آوری نموده است، گفت: اطلاعات ایشان در رابطه با زمین شناسی و آب شناسی بوده است که هم راستا و هم پا ایشان در میراث فرهنگی، بنده نیز حدود 15 سال راجع سازهای آبی و تاریخی لرستان اطلاعات جمع آوری کردم اما هیچکدام به چاپ نرسید.

حسن پور ادامه داد: اطلاعاتی که بنده جمع آوری کردم در رابطه با باستان شناسی، مردم شناسی، معماری و گردشگری بود و با همکاری مدیرعامل آب منطقه ای لرستان که شامل اطلاعات ایشان در رابطه با زمین شناسی و آب شناسی بود را با اطلاعات باستان شناسی و معماری خود تلفیق کردیم و آغاز به تدوین کتاب گنجینه آب لرستان کردیم که این کار حدود دو سال زمان برد.

وی با بیان این که در ادامه از افرادی که از سازه های آبی استان عکاسی نموده اند درخواست کردیم که این عکس ها را در اختیار ما قرار دهند، بیان داشت: این کتاب، اولین کتاب در حوزه آب در لرستان است و در کشور ایران جز کتاب های محدودی بوده که در زمینه سازه های آبی و تاریخی با این شکل و شمایل چاپ شده است.

آو پل سازه ای آبی در لرستان

نویسنده کتاب گنجینه آب لرستان با تاکید بر این که چندین نفر متخصص از جمله معمار، زمین شناس، آب شناس و مردم شناس در کنار ما بودند تا کتاب چاپ شد، بیان داشت: این کتاب، حاصل یک خرد جمعی است.

حسن پور تاکید نمود: این کتاب در قالب 25 فصل به چاپ رسیده که 20 فصل آن مربوط به سازه های آبی و تاریخی است و پنج فصل آخر مربوط به آثار طبیعی مرتبط با آب است.

وی با اشاره به آو پل یا پل آب بر به عنوان یک سازه آبی در لرستان مانند پل قلعه حاتم بروجرد، گفت: در ایران سازه ای به این شکل خیلی کم وجود دارد، در کشور یونان زیاد است.

این باستان شناس لرستانی آب دالان یا قنات رودخانه ای را یک سازه دیگر آبی عنوان نمود که مختص به منطقه زاگرس و لرستان است، گفت: این سازه در دزفول به قمش و در شوشتر به سفته معروف است.

شناسایی 20 مدل آب بنا در لرستان

حسن پور با اشاره به آب دان های صخره ای مانند غار کوگان، غار اراز غار ارجنک و… به عنوان سازه های آبی مختص به لرستان، توضیح داد: وقتی که بارش زیاد است و آبخوان ها فعال هستند آب از دیواره ها سرازیر می گردد، این آب دان های صخره ای پر از آب می شوند و به طور معمول برای مصارف آئینی مصرف می شوند.

وی با تاکید بر این که بعد از انجام تحقیقات و چاپ کتاب گنجینه آب لرستان، یک سری از سازه های آبی در کشور که مختص به کویر مرکزی ایران بود، معین شد که در لرستان نیز وجود دارند، بیان نمود: پایاب یا پایاو، از جمله این سازه های آبی بوده که در لرستان وجود دارد، پایاب در واقع یک دسترسی پله داری بوده که به مرکز و کوره قنات متصل می گردد و مردم از این دسترسی برای آوردن آب از قنات استفاده می نمایند.

این باستان شناس لرستانی در ادامه با بیان این که این پایاب در شهرستان ازنا و روستا موشله وجود دارد و این در حالیست که این پایاب مختص به کویر مرکزی ایران است، گفت: در مجموع تعداد 20 آب بنا و مدل آب در کتاب گنجینه آب لرستان ذکر شده شده است.

وجود هزار آسیاب در لرستان

حسن پور با اشاره به اینکه یک مدل از این آب بنا ها یا سازه های آبی در لرستان، پل های تاریخی استان است، گفت: در لرستان 100 پل تاریخی وجود دارد که ثبت ملی شده اند.

وی با بیان از مجموع 100 پل تاریخی لرستان، 10 پل شاخص در کتاب گنجینه آب لرستان مورد اشاره قرار گرفته است، توضیح داد: همچنین در لرستان حدود هزار آسیاب به عنوان سازه آبی وجود دارد، از این تعداد 10 مورد به صورت شاخص مانند آسیاب گبری خرم آباد، آسیاب بابا عباس، آسیاب نیلوفر، آسیاب های کول چپ و… انتخاب و در این کتاب معرفی شدند.

نویسنده کتاب گنجینه آب لرستان با اشاره به معرفی قنات ها به عنوان یکی دیگر از سازه های آبی لرستان، اضافه نمود: در حقیقت هر بخش از کتاب گنجینه آب لرستان، در آینده می تواند موضوع یک کتاب، انتها نامه دکتری و… جداگانه باشد.

نقش تاریخ آب لرستان بر روی کتیبه ها و سنگ نوشته ها

حسن پور با اشاره به پنج فصل آخر کتاب گنجینه آب لرستان که مرتبط با آثار طبیعی مرتبط با آب است، توضیح داد: از جمله این آثار طبیعی، تالاب های لرستان بوده که شامل تالاب ها، دریاچه ها و مرداب ها می شوند و در این کتاب معرفی شده اند.

وی غارهای آبی را یکی دیگر از آثار طبیعی مرتبط با آب و سازه های آبی لرستان برشمرد و بیان داشت: همچنین بخشی از اسناد آب لرستان که شامل کتیبه ها، سنگ نوشته ها و سندها بوده در این کتاب معرفی شده اند، کتیبه معروف آب دان بدر ابن حسنویه از جمله این اسناد است که راجع به یک آب انبار بوده، خط بسیار زیبایی دارد، دو خروجی آب به شکل گل نیلوفر دارد.

این باستان شناس لرستانی با اشاره به معرفی بعضی اسناد دست نویس دوره قاجاریه راجع به واگذاری یک آسیاب به مردم در این کتاب، عنوان نمود: همچنین بخشی از کتاب گنجینه آب لرستان، راجع به مدیریت آب در دوران باستان است، انواع و روش های تقسیم عادلانه آب در بین مردم، قانون آب یا قوانین میر آب های قدیم و…، در مجموع تاریخ آب لرستان در این کتاب معرفی شده است.

شناسایی 200 واژه مختص به آب در گویش لری

حسن پور با اشاره به معرفی آئین های مرتبط با آب در این کتاب، عنوان نمود: آئین عروس قنات که در این کتاب معرفی شده در چند روستای الیگودرز و ازنا تا چندین سال پیش وجود داشته است.

وی در ادامه سخنان خود با اشاره به اختصاص واژه نامه آب به زبان های لکی و لری در بخش دیگری از این کتاب، گفت: بیش از 200 واژه مختص آب در گویش لری که، کم کم در حال فراموشی هستند در این بخش ذکر شده است.

این باستان شناس لرستانی با تاکید بر این که نصفی از آثاری که در این کتاب معرفی شده، الان دیگر وجود خارجی ندارند، توضیح داد: یکی از این آثار، جهت سیستم آبرسانی و تصفیه آب دوره های صفویه یا قاجاریه بود که چند سال پیش در بروجرد کشف شد و متأسفانه تخریب و از بین رفت.

حسن پوراضافه نمود: سقاخانه ها، حوض ها و چاه هایی که نذر امام حسین (ع) شده اند از دیگر بخش های معرفی شده در این کتاب بوده است.

قنات رودخانه ای به طول 3 کیلومتر

وی در بخش دیگری از سخنان خود با اشاره به آب دالان منطقه کرکی رودخانه زال، گفت: در کنار این رودخانه، یک قنات رودخانه ای ایجاد شده که با شیب یک درصد و طراز مهندسی شده به طول سه کیلومتر آب از دل صخره سخت و تاریکی مطلق به سمت منطقه کرکی منتقل شده است.

این باستان شناس لرستانی گفت: این قنات رودخانه ای، یک اثر خارق العاده دوره اشکانی است که نمونه این اثر در مناطق دیگری در لرستان مانند دره دایی و دست گرد، ارجنک الیگودرز و کرکی و ریخان پلدختر شناسایی شده است.

گرداب سنگی خرم آباد شاهکار سازه های آبی

حسن پور همچنین گرداب سنگی خرم آباد را یکی دیگر از سازه های آبی و شاهکار در لرستان برشمرد و گفت: گرداب سنگی یک سازه معماری بوده که به منظور کنترل، تقسیم، تنظیم و مهار آب در نقاط مختلف شهر و در دوره ساسانی احداث شده است.

وی، آب بنا ها و آب دان های صخره ای در دل غارهای دست کند لرستان را یکی دیگر از سازه های آبی لرستان برشمرد و گفت: این گونه ساز آبی در کمتر جایی از ایران وجود دارد.

این باستان شناس لرستانی آب انبار های صخره ای غار اراز را نمونه ای از این سازه ها عنوان نمود و گفت: در این سازه، از آبشار عظیمی آب راهنمایی شده، تونل های کوچکی با پنجره های ریز با عرض 40 سانتی متر از دل کوه عبور داده شده و آب وارد آب انبار شده است.

کشف قنات قدیم شهر خرم آباد

حسن پور در ادامه سخنان خود با اشاره به شناسایی هزار آسیاب در لرستان، بیان نمود: عظیمترین آسیاب غرب کشور، آسیاب گبری در منطقه پشته حسین آباد شهر خرم آباد است.

وی با بیان این که این آسیاب مختص به شهر بوده و شهر شاپورخواست را تامین آب نموده است، گفت: ارتفاع این آسیاب 11.5 متر است.

این باستان شناس لرستانی به قنات های این استان اشاره نمود و گفت: قنات های ایران ثبت دنیای شده است و قنات های لرستان در آن وجود ندارند و این در حالیست که لرستان هزار و 313 قنات دارد که دایر هستند.

حسن پور با اشاره به کشف قنات قدیم شهر خرم آباد، توضیح داد: در این راستا به میراث فرهنگی درخواست داده شده که قنات های لرستان به پرونده ثبت دنیای الحاق شوند.

پل های تاریخی لرستان عظیمترین سازه آبی ایران

وی در ادامه سخنان خود با اشاره پل های تاریخی لرستان، بیان نمود: عظیمترین بناهای سنگی دنیا، بعد از اهرام ثلاثه مصر، پل های تاریخی لرستان هستند، در این راستا عظیمترین سازه های آبی و تاریخی در ایران نیز پل های تاریخی لرستان هستند.

این باستان شناس لرستانی با تاکید بر این که هیچ جای ایران این امر وجود ندارد که بیش از 100 پل تاریخی وجود داشته باشد هزار سال دوام آورد و از بین نرود، اضافه نمود: پل گاومیشان، پل کلهر پل کشکان و… از جمله این پل های تاریخی است.

حسن پور با تاکید بر این که گویا سازنده های پل های تاریخی لرستان، این پل ها را تنها برای عصر خود طراحی ننموده اند و توسعه پایدار را باید در پل های تاریخی لرستان دید، بیان نمود: هیچ سازه ای در ایران وجود ندارد که به عظیمی پل های تاریخی لرستان باشد.

تکنیک های نادر معماری در لرستان

وی همچنین با اشاره به سیستم های آبرسانی و آب دالان های صخره ای که در دل کوه های لرستان کنده شده است، گفت: این سیستم های آبرسانی مختص به لرستان هستند.

این باستان شناس لرستانی با تاکید بر این که همه تمدن های عظیم بشری در کنار آب به وجود آمده اند، بیان نمود: همواره انسان برای مهار آب و کنترل سیلاب ها و تقسیم آب با چالش روبرو بوده است، عبور از این چالش ها و توفیق مهندسان در دستیابی به تکنیک های نادر معماری باعث خلق این آثار شده است.

مهر