قطار اروپا رو به سوی خراب آباد دارد، آیا احتیاج به یک انقلاب است؟ - اسلیم فا

آیا هایدگر به سال 1933 کایروس را شناسایی کرد یا شبه ­کایروس را؟ این پرسشی است که کتاب پیشِ رو بدان پاسخ خواهد داد. از منظر کتاب حاضر، قطار اروپا رو به سوی خراب آباد دارد و وضع موجود نمی تواند چنان که هست تداوم یابد. بدین منظور، آراء و نظریات دو متفکر دنیا غرب در باب تحول و دگرگونیِ فضای پیرامونی شان مورد آنالیز قرار می گیرد. اولین متفکر هایدگر است که بنا به خوانش های معمول زمانه، او در عرصات رازورزانگی و شاعرانگی سیر می کند و گویی نسبت و مناسبتی با اندیشه تحول و دگرگونی ندارد، حال آن که در کتاب پیش رو، ترِ وادِن ایده های هایدگر در باب انقلاب را می کاود و در باب کارکردها و کژکارکردهای شان سخن به میان می آورد، به عبارت دیگر نشان می دهد که اندیشه­ ورزی در فراسوی ماده و انرژی یا فیزیک، خود می تواند جزئی از اجزای تشکیل­ دهنده یک شرایط سیاسی و انضمامی باشد.

متفکر دوم اسلاوی ژیژک است که با نظرات رادیکالش شناخته می شود و چنین می کند که از این نظر در نقطه مقابل هایدگر قرار گیرد؛ اما متنی که در دست داریم منظره دیگری را پیشاروی مان ترسیم می کند و با خوانشی دقیق در متن آثار هر دو متفکر، سویه هایی را پیش چشم ما روئیت پذیر می سازد که عمدتاً مغفول مانده اند، مثل سویه های انضمامی در فلسفه هایدگر و سویه های انتزاعی در فلسفه ژیژک.

یکی از دلایل مقایسه میان هایدگر و ژیژک این است که ژیژک، اندیشه اش در باب انقلاب را تا حدودی به مثابه پاسخی به هایدگر صورت بندی می کند. از طرفی نویسنده بر آنست تا با کنار یکدیگر قراردادن دو اندیشمند مورد اشاره، از هرکدام شان برای به نقد کشیدن آن دیگری بهره جوید. در کتاب حاضر ما می خوانیم که هشدارهای هایدگر در باب خطرات تکنولوژی و تذکرات ژیژک راجع به چگونگی استثمار و بی عدالتی، تنها بیانگر گوشه ای از واقعیت سرمایه داری اند. پرسش مطرح می شود که آیا احتیاج به یک انقلاب است؟ کتاب حاضر پاسخ می دهد آری! اما مشروط بر آنکه انقلاب همان پدیده ای باشد که ویرانی طبیعت و به انقیاد درآمدن انسان ها به وسیله سرمایه داری را متوقف سازد.

در بخشی از مقدمه کتاب می خوانیم: هایدگر در بیان خود صریح و دقیق است. به باور او آزادیِ وعده داده شده از جانب انقلاب تنها آن هنگام امکان پذیر است که تمام ساختارهای اجتماعیِ پیش از انقلاب به نحو تام و تمام از میان برداشته شوند. هایدگر به طور ویژه از میان برداشتن دو چیز را در کانون توجه اش قرار می دهد. نخست، دنیا بینیِ بورژوایی که به امر زودگذر و نسنجیده می چسبد و عظمت و منحصربه­فرد بودن را تشخیص نمی دهد. دوم، دنیای موهوم و خیالی ای که از پسِ جنگ دنیای اول سربرآورد، دنیایی مالامال از انسان گراییِ سردرگم، میهن پرستیِ پوچ و توخالی و مسیحیتِ بی بُن و بنیاد. این دو چیز دنیاِ بورژوایی و تعدیل ارزش ها باید از ریشه سوزانده شوند. هایدگر خواستار رهایی از شّر بلشویسم روسی و پراگماتیسم آمریکایی است. بنابراین او می تواند ادعا کند که کار سیاسی اش در دانشگاه همیشه در جهت رهایی اروپاییت از فاجعه بوده است؛ خواه این فاجعه به عنوان لیبرالیسم تفسیر شود یا تکنولوژی. مطابق نظر هایدگر، سوژه ای که میان مجموعه بدیل ها (مجموعه اولویت های عقلانی، مالی، لذت جویانه یا چیزهایی از این قبیل) آزادانه دست به انتخاب می زند، سطحی و ناتوان از تعهد است. انتقاد به لیبرالیسم از این جا سرچشمه می گیرد. معما، ایده انتخابِ آزاد است. چیزی که آزادانه انتخاب شده در عین حال می تواند آزادانه انتخاب نشود، کنار گذاشته شده و فراموش شود. هیچ چیز باعث مسئولیت فرد لیبرال نمی شود. فرد لیبرال، همیشه آماده است تا انتخاب هایش را تغییر دهد، از جمله خودش را، او همانند آفتاب پرست، بازتاب دهنده شرایط آزادانه موجود است.

ژیژک در مقاله چرا هایدگر به سال 1933، گام درست را برداشت، می گوید هایدگر با شرکت در انقلاب گام درست را برداشت اما در جهتی اشتباه، در صورتی که باید به سمت چپِ افراطی میل می کرد، به سوی راست افراطی گام برداشت. به طور کلی، ژیژک معتقد است که درگیر شدن در عمل انقلابی، نتیجه درستی از فرض تناهی و تاریخ مندیِ انسان است و انقلابِ مورد نظر هایدگر نیز از عناصر درستی برخوردار بود (اشتراک جمعی، انضباط، ایثار)، اما پیچشِ انضمامی ای که به این اَشکال راست و درست داده شد، کار اشتباهی بود. با این همه، ژیژک از هایدگر تمجید و ستایش می کند، چراکه او فیلسوفِ فکر زیبا نبود، بلکه خودش و حرفه اش را به مخاطره انداخت و از رهگذر اصلاحاتِ ساختاری، سیاست طاقت فرسایی را بر پهنه ای نامطمئن و پیش بینی ناپذیر به اجرا درآورد. ژیژک در خصوص مفهوم متأخرِ دازاین با هایدگر موافق است، او بعلاوه معتقد است که لیبرالیسم درک درستی از اگزیستانسِ انسانی ندارد یا به عبارت دقیق تر، انسان را اشتباهاً به نحو غیراصیل و غیراخلاقی، مملؤ از توهمات ایدئولوژیکی فرا می آورد. به باور ژیژک، تمرکز لیبرالیسم در حوزه سیاست بر سرویس دهیِ کالاها، سرپا نگه داشتنِ دیدگاهِ هیچ بدیلی وجود ندارد و خریدن رضایت افراد به پایین ترین قیمت از رهگذر آزادیِ فردی و مصرف اجناس است.

البته بر خلاف هایدگر، برای ژیژک، فلسفه یا تفکر به مثابه یک پروژه ملی مطرح نیست. برعکس، ژیژک به سوژه مینیمالیستی توجه دارد که وظیفه اش ساخت فلسفه (و سیاستِ) کلی، متمایز از هرگونه جوهرِ قومی، زبانی یا فرهنگی است.

از همین منظر می توان دریافت که چرا هایدگر حامی انقلاب 1933 در آلمان بود و ژیژک در مقابل از انقلاب اکتبر در روسیه حمایت می کند. از نقطه نظر ژیژکی، انقلاب 1933 انتظارات را برآورده نساخت، چراکه سوژه اش به واسطه جوهر خاصی محدود می شد، در نتیجه سوژه کلیِ منتزع از تمام خصایص نبود. اما از منظر هایدگری، انقلاب درست و به جا شکل گرفت، چراکه برای اول بار، خبری نبود از سوبژکتیویته توخالیِ کلی به مثابه چیزی یکسر جدا از زندگیِ واقعی. با این حال، در تفکر هایدگر و ژیژک پیرامون انقلاب، دلایل مشابهی برای ارتباط عمیق میان فلسفه و سیاست و بعضی از اَشکال عمل سیاسی وجود دارد. تفاوت تنها در پیچشِ انضمامی ای است که از جانب هایدگر و نازی ها به این اَشکال داده شده است. ژیژک، فُرم و محتوای انقلاب را از هم جدا می سازد و می گوید بعضی از اَشکال انقلابِ ناسیونال سوسیالیستی درست بودند اما محتوای آن ها اشتباه بود. آیا جداسازیِ فُرم و محتوا ممکن یا پذیرفتنی است؟ آیا این امر با توجه به انقلابی که هایدگر در فکر داشت امکان پذیر است؟ چگونه می توان فُرم انقلاب را بدون توجه به محتوای آن تشخیص داد؟ و اگر برای تشخیص فُرم ضروری است که بعضی ویژگی های محتوا تحلیل شوند، آیا تفکیک درهم و برهم نمی شود؟ اگر انقلاب ها چندین خواسته را با هم تلفیق نمایند، در سرانجام از چه فُرم و محتوایی برخوردار خواهند بود؟ آیا فُرم و محتوا حاصل تصمیم نظریه پردازانی همانند ژیژک در دوران پس از انقلاب هستند؟ این ها پرسش هایی است که کتاب حاضر می کوشد تا به پاسخ شان نائل آید.

کتاب متافیزیک سیاست است با عنوان فرعی هایدگر، ژیژک و انقلاب نوشته تر وادن به ترجمه علی رسولی با شمارگان 500 نسخه در 294 صفحه به بهای 65 هزار تومان از سوی انتشارات هزار سوم اندیشه منتشر شده است.